صنایع دستی ایران به عنوان نماد و تبلور فرهنگ غنی این سرزمین از دیرباز شهرتی جهانی داشته است. خمیر مایه اصلی آثاری که به دست هنرمندان خلاق و سختکوش ایرانی پدید آمده از عمق تاریخ کهن این مرز و بوم نشات گرفته است.
اصولا صنایع دستی بخشی از هنر و صنعت ملی ماست که علاوه بر جنبه های تولیدی اقتصادی، فرهنگ و ارزش های ملی و نیز خلاقیت و بینش های فلسفی و ذوق هنری اقوام ساکن در هر نقطه ای از کشورمان را منعکس می سازد. به زبانی دیگر : «صنایع دستی و هنرهای بومی _سنتی وابسته به صنایع دستی، علاوه بر جنبه اقتصادی، زبان گویای تاریخ اجتماعی جوامع و نمایان گر فرهنگ ها و هنرهای قومی مردم ایران هستند.»
تاریخچه
قدمت تمدن و فرهنگ در خطّه فلات ایران به چند هزار سال قبل از ورود آریائیها باز میگردد. اقوام آریایی، احتمالاً از اوایل هزاره اول ق.م در فلات ایران ساکن شده و نام خود را بر آن نهادند. بنابراین تاریخ هنر ایران، آثار متنوعی را از دوران ماقبل تاریخ تا سدههای اخیر در محدوده این سرزمین وسیع را در بر میگیرد. یکی از ویژگیهای هنر ایرانی ماندگاری آن است که آنرا از سایر هنرهای جهان متمایز و مشخص میسازد.
در واقع اثر هنری رویدادی است پایدار؛ این اثر متعلق به هر دورهای که باشد، تا مدتهای مدید پس از روزگار خویش باقی میماند و به حیاتش ادامه میدهد. اثر هنری همزمان یک شیء و یک رویداد تاریخی به شمار میآید.
به طور خلاصه در قرن هفتم و هشتم و اواخر قرن سیزدهم و چهاردهم هنر صنایع دستی در اوج و تکامل و شکوفایی خود بوده است. پس از ورود اسلام به ایران و ارج نهادن به هنرهای سنتی و دستی و بناهای اوایل دوره اسلامی و زمان سامانیان، غزنویان و سلجوقیان به عنوان بخشی از شاهکارهای فنی و هنر معماری ایران به شمار می رود. نظر کلی به تاریخ نشان می دهد که اصالت ایرانی در پرتو درخشندگی فرهنگ خاص خود هر بار به صورتی جوانتر و شکیل تر و با نیروی بیشتر راه خود را به جانب حیاتی نو آغاز کرده است.
صنایع دستی و جنبه های اجتماعی آن
امروزه بحث درباره صنعت در کشورهای رو به رشد از مسائل مهم اقتصادی به شمار می رود علت این امر وجود نوعی تشابه بین صنعتی شدن و توسعه یافتن در ادبیات عامه پسند توسعه نیافتگی است. ولی باید دید که این مطلب تا چه حد صحیح است. اولاً هر رشدی خواه ناخواه توسعه ای را به دنبال می آورد و هر تغییر اقتصادی خواه و ناخواه تغییراتی اجتماعی ، سیاسی ، فرهنگی را موجب می گردد بخصوص در کشوری مثل ایران مطالعه و دنبال کردن تغییرات اجتماعی و فرهنگی در مقوله صنایع دستی شاید در ابتدا امری سطحی بنظر برسد ولی با اندک تامل می توانیم به جرات بگوئیم که صنایع دستی اصیل ترین و مظلوم ترین بخش صنعتی ایران است و محصولات آن در نظر همه ما بصورت محصولی که با ما غریبگی ندارد جلوه گر است و با توجه به سنن هنری ، فرهنگی توده ای مردم بوجود آمده است اما متاسفانه در جریان تحولات اجتماعی ایران بخصوص طرفداران تجدد عملاً این صنعت تا مدتی به بوته فراموشی سپرده شد و در طی سالهای اخیر با توجه به صنعت ارز آور جهانگردی ) توریسم ) و تاکید بر صادرات غیر نفتی و بازتابهای غیر نفتی و بازتابهای فرهنگی و اقتصادی عام مطرح گردیده است بنابراین از آنجائی که سودجویان و مخربین ارزشهای اصیل ایرانی در هر شرایطی مترصد ترویج ضد ارزشها هستند صنایع دستی نیز در جریانبازاریابی و تجارت جنبه سودجویانه ای به خود گرفته و علیرغم توجه دست اندرکاران و آشنا شدن مردم با کم و کیف این صنعت هنوز در مقابل تقاضای داخلی و خارجی یا به اصطلاح تقاضای ملی و بین المللی وضعیت مبهم و نابسامانی دارد.
صنایع دستی به تفکیک استان ها و مناطق
ایران کشوری متنوع از نظر اقوام و فرهنگ گوناگون است و در هر نقطه از خاک آن، این گوناگونی و در عین حال انسجام فرهنگی به چشم می‌خورد. به همین ترتیب در هر منطقه از کشورمان طیف گوناگونی از صنایع دستی، که با روح و جان و فرهنگ آن منطقه گره خورده است توسط هنرمندان و صنعتگران آن خطه تولید می‌شود. در اینجا می‌خواهیم بافت صنایع دستی کشورمان را بر اساس شهرها و مناطق مختلف تفکیک و دسته‌بندی کنیم:
- صنایع دستی استان آذربایجان شرقی: قالی بافی، گلیم بافی، جاجیم بافی، رنگرزی سنتی و چاپ کلاقه‌ای، سوزن دوزی، سفالگری و سرامیک سازی، فرآورده‌های پوست و چرم، هنرهای مرتبط با چوب، حصیربافی، طراحی سنتی و نگارگری، صحافی و جلدسازی سنتی، گیوه‌دوزی، چاروق دوزی، چاپ‌های سنتی، رودوزی‌ها و بافتنی‌ها.
- صنایع دستی استان آذربایجان غربی : انواع قالی و گلیم، نساجی سنتی، رنگرزی و چاپ‌های سنتی، رودوزی و بافتنی، سفالگری و سرامیک سازی، فرآورده‌های پوست و چرم، هنرهای مرتبط با فلز، چوب، حصیربافی، طراحی سنتی و نگارگری، صحافی و جلدسازی سنتی، گیوه‌دوزی و نمدمالی.
- صنایع دستی استان اردبیل : قالی بافی، قالی اردبیل، گلیم بافی، ورنی، گلیم سوزنی و جاجیم بافی.
- صنایع دستی استان اصفهان : سیم کشی، زرکشی، زربافی، گلابتون دوزی، پولک دوزی، زنجیره بافی، قالی بافی، نساجی، قالی کاشان، قلمکارسازی، خاتم سازی اصفهان، ساخت و قلمزنی فرآورده‌های مسی و برنجی، منبت کاری، نمدمالی، گیوه بافی و گیوه دوزی، عبابافی در نایین، سفال و سرامیک سازی، پوست و پوستین دوزی، ملیله سازی، سکمه دوزی، قلاب دوزی، نگارگری در اصفهان، نقره سازی، مینا کاری اصفهان، کاشی سازی، طلا کوبی روی فولاد، قفل سازی، لاکی روغنی، قلمدان سازی، جلدسازی، قاب آئینه، سوزن دوزی اصفهان، صحافی، ضریح سازی و فیروزه‌کوبی.
- صنایع دستی استان ایلام : گلیم بافی، موج بافی، نمدمالی، چپغ بافی، خراطی، ساخت زیورآلات و قالی بافی.
- صنایع دستی استان تهران: رودوزی، قالی بافی، جاجیم بافی، چادرشب بافی، نمد مالی، زیلو بافی، سفالگری و سرامیک سازی.
- صنایع دستی استان خراسان: قالی بافی، شعر بافی، نمد بافی، گلیم بافی، پوستین دوزی، سنگ تراشی و قلمزنی روی سنگ، فیروزه تراشی، سفالگری، سبد و حصیر بافی.
- صنایع دستی استان خوزستان : گلیم، گلیم پارچه‌ای، پشتی، موج، مقنعه، احرامی، ابریشم بافی، عبابافی، نمدمالی، کلاه نمدی، گیوه بافی و گیوه دوزی، صنایع دستی چوبی، خراطی، حصیربافی، بوریا (حصیر زیر انداز)، کپوبافی، سبدبافی، فلزکاری، ورشوسازی، میناکاری، قلمزنی و تولید محصولات پوستی.
- صنایع دستی استان زنجان: چاقوسازی، ملیله سازی، حکاکی روی مس و چاروق دوزی.
- صنایع دستی استان سمنان : قالی بافی، گلیم بافی، نمدمالی، چاپ قلمکار، سفالگری، سرامیک سازی و دستبافت‌ها.
- صنایع دستی استان فارس: گلیم بافی، قالی بافی، گبه، جاجیم، جاجیم گل برجسته (گلیم گل برجسته)، رنگرزی سنتی، رند، خوابگاه (مفرش)، خاتم سازی، منبت کاری، ساخت و قلمزنی نقره، گیوه بافی و گیوه دوزی، نمدمالی و کلاه مالی، رودوزی‌های سنتی، سفال و سرامیک و کاشی، آئینه کاری، گل سازی و ساخت زیورآلات.
- صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان: قالی بافی، گلیم بافی، سوزن دوزی، خامه دوزی، سیاه دوزی، سکه دوزی و سفالگری.
- صنایع دستی استان قزوین : فرش بافی، منبت و مشبک، نگارگری مکتب قزوین، نقاشی پشت شیشه و هنر خطاطی.
- صنایع دستی استان کردستان : سفالگری و سرامیک سازی، کاشی‌کاری، قالی بافی، ریزه‌ماهی، نقش بته‌ای، جقه خرقه‌ای، جقه (سه گره‌ای)، جقه زمردی، جقه (دو گره‌ای)، جقه‌ی ریز، جقه‌ی توپی (هشت پر)، گل وکیلی، گل میرزاعلی، شاخ گوزنی (یحیی چلمی)، گلیم بافی، گلیم‌های بیجار، گلیم شاهسون بیجار، منبت کاری، نازک کاری چوب، دست بافی و شالی بافی.
- صنایع دستی استان کرمان : قالی بافی، قالیچه‌های افشار، گلیم شیریکی پیچ، پته دوزی، شال بافی، عریض بافی و ساخت فرآورده‌های مسی تزئینی.
- صنایع دستی استان کهگیلویه و بویراحمد: قالی و قالیچه، گبه، گلیم بافی، سیاه چادر، جاجیم، توبره، آئینه‌دان یا چنته، نمکدان، خورجین، سفره، پشتی، حور (خور) یا جوال، جانماز (سجاده)، شله یا آلاتی، جل و طناب.
- صنایع دستی استان کرمانشاه: قالی بافی، گلیم بافی، جاجیم، جولایی، موج، چیغ، انواع گیوه، صنایع دستی چوبی، قلمزنی، حکاکی، تسبیح سازی، شیشه‌گری، حجاری، فلزکاری، نمدمالی، چرم سازی و انواع جانماز، جوراب، کلاه و جلیقه‌ی دستبافت.
- صنایع دستی استان گلستان : قالی بافی، جواهرات ترکمن، نمدمالی، سوزن دوزی، سفال و سرامیک سازی.
- صنایع دستی استان گیلان : خراطی و نازک کاری چوب، منبت کاری، معرق کاری، حصیربافی، بامبوبافی، مرواربافی، سفالگری و سرامیک سازی، نقاشی روی کدو، نمدمالی، شال بافی، ابریشم بافی، جاجیم بافی، گلیم بافی، چموش دوزی، قلاب دوزی، چادرشب بافی و قالی بافی.
- صنایع دستی استان لرستان : سیاه چادر، چیت، قالی بافی، گلیم بافی، رنگرزی، جاجیم بافی، خراطی، نمدبافی، قلمزنی، ورشوسازی و موج.
- صنایع دستی استان مازندران : قالی بافی، گلیم بافی، جاجیمچه بافی، بافت گلیچه، چوقا، شمد و ملحفه، سوزن دوزی، رنگرزی و چاپ سنتی سفالگری و سرامیک سازی، فرآورده‌های پوست و چرم، هنرهای مرتبط با فلز، هنرهای مرتبط با چوب، حصیربافی، طراحی سنتی و نگارگری، صحافی و جلدسازی سنتی، صنایع دستی دریایی، عروسک سازی، دستبافی، قالی کلاردشت، سفالگری و سرامیک سازی، کنده‌کاری روی چوب، طراحی سنتی و نگارگری، صحافی، جلدسازی و نمدمالی.
- صنایع دستی استان مرکزی: فرش ساروق، قالیچه‌ی ساوه، گلیم و جاجیم تفرش، گیوه‌ی اراک و محصولات مسی.
- صنایع دستی استان هرمزگان: حصیربافی، سفالگری، گلابتون دوزی، خوس دوزی، بادله دوزی، سوزن دوزی، قالی بافی، خرسک بافی، شیریکی پیچ، چادرشب بافی، چنته بافی و صنایع دستی دریایی.
- صنایع دستی استان همدان: قالی بافی، سفالگری، پوستین دوزی، گلیم بافی، گیوه بافی، سنگ تراشی، حجاری، شیشه‌گری دستی، حصیربافی و نساجی سنتی.
جمع بندی
نقش و سهم صنايع دستي در توسعه اقتصادي اجتماعي كشور به باور كارشناسان و برنامه ريزان نه صرفا به جهت برايند اقتصادي آن بلكه بيشتر به لحاظ حفظ ارزشها ـ اصالت‌ها و خاستگاه فرهنگي هنري است كه مي‌بايست مورد توجه قرار گيرد ضمن اينكه اشتغال بخش محوري و اساسي در صنايع دستي است و از اين زاويه مي‌توان به خوبي و بدرستي كاركردي در خور براي اين رشته از فعاليتها اجتماعي قائل شد . گروهي صنايع دستي را به عنوان عاملي موثر در اقتصاد پذيرفته اند ـ گروهي ديگر آن را بخشي از امور فرهنگي مي‌دانند و بيشتر در قالب هنرهاي سنتي مي‌پذيرند . شايد بتوان گفت صنايع دستي سفيران فرهنگي يك قوم و قبيله اند كه هيچگاه از گزارش پيام خود دست نمي كشند و در هيچ زماني نيز به عنوان عنصري نامطلوب مورد بغض و كينه قرار نمي گيرند . اين صنايع در قلمرو پهناور ايران تنها به همت و كوشش استادكاران بي نام و نشان بوده كه هنوز فروزنده و بالنده و زيبا باقي است . و بي گمان به مدد عشق فروتنانه و دلبستگي بي پيرايه همين هاست كه خلاق و ماندگار براي هميشه در تاريخ باقي خواهد ماند هنرمندان شگفتي آفرين بي ادعا در تمام طول تاريخ كهن اين سرزمين همواره صادق ترين راويان و ناقلان فرهنگ و هنر اين مرز و بوم، آباد و اجداديشان بوده اند.
تمدن غنی چندین هزار ساله ایران در برابر تمدن های نه چندان دور اروپایی و آمریکایی هر گردشگری را متحیر می سازد و او را ترغیب می کند تا تکه ای از این سرزمین کهن را به عنوان خلاصه ای از تاریخ ایران زمین، به سوغات ببرد و این تکه ارزشمند برای گردشگران، همان صنایع دستی است که روح و عشق انسان شرقی در آن پیوند خورده و این اعجاب سرزمین ایران است که گردشگران را متمایل می سازد تا از هر گوشه ای سوغاتی ارزشمند به ارمغان ببرند. جهانیان با وجود تنوع و تکثر صنایع دستی ایران تنها با تعداد محدودی از این صنایع آشنا هستند ولی معرفی صنایع دستی ایران می تواند در صنعت گردشگری و اقتصاد کشور تأثیرگذار باشد صنایع دستی، اهمیت ویژهای نیز در نظام اقتصادی دارد. البته رونق هنر مذکور در چگونگی بازاریابی آن است و باید روشهای سنتی معرفی صنایع دستی را فراموش کرد و از شیوههای امروزی در بازاریابی استفاده کرد. جهانگردان برای شناخت تاریخ و فرهنگ هر کشور و منطقه به شناخت صنایع دستی آن منطقه میپردازند، البته بیشتر سعی میکنند هنرهای سنتی یک کشور را بررسی کنند و از این طریق به تمدن گذشته مردم کشورهای مختلف پی ببرند و تاریخ باستانی آنها را مطالعه کنند،همچنین از این طریق می توانند از علایق و گرایشهای مردم سرزمینهای مختلف نیز آگاه شوند و از این موضوع در تجارت خود بهره ببرند. این موضوع هم به سود مردم آن کشور است و هم توریستها و نتیجه آن پیشرفت اقتصادی هر دو گروه است.